SMS Mainz, pocztówka z okresu wojny
Picture: Seawarpeace.ru

SMS Cöln, zapewne w Zatoce Helgolandzkiej
Picture: Seawarpeace.ru

Pierwszy okres istnienia wiązał się dla obu okrętów z niejakimi problemami technicznymi. Mainz wrócił z początkiem 1910 roku na kilka miesięcy do stoczni dla poprawienia szeregu niedoróbek, Cöln trafił tam wcześniej, zaraz po próbach morskich, gdy wyszło, że zamontowany zestaw turbin pozostawia wiele do życzenia i trzeba go było wymienić na nowy, innego już producenta. Opóźniło to znacznie wejście jednostki do służby, niemniej w październiku 1911 roku oba krążowniki znalazły się już razem w 2. Grupie Zwiadowczej w składzie Hochseeflotte. Kilka następnych lat wypełniła im rutyna szkoleń i ćwiczeń na Bałtyku i Morzu Północnym, z corocznymi manewrami w wybrzeży Norwegii włącznie.

SMS Mainz
Picture: Seawarpeace.ru

Wraz z wybuchem Wielkiej Wojny oba okręty znalazły się w składzie grupy przesuniętej do osłony Zatoki Helgolandzkiej, wcześniej prawie wcale nie bronionej. Pierwszy miesiąc służby upłynął im spokojnie, aż 28 sierpnia Royal Navy uznała za właściwie poszarpać nieco siły lekkich krążowników, strzegących dostępu do wybrzeża Niemiec. Wyznaczono do tego całkiem znaczny zespół: 5 krążowników liniowych, 8 lekkich krążowników, 33 niszczyciele i 8 okrętów podwodnych. Flota niemiecka zdołała przeciwstawić im tylko 6 lekkich krążowników w asyście licznych torpedowców i trałowców. Pierwsza wymiana ognia miała miejsce o siódmej rano, niemniej Mainz i Cöln ściągnęły w rejon bitwy dopiero po dziesiątej, zdążając zresztą z różnych lokalizacji. Wraz z nimi przybyły na miejsce krążowniki Strassburg i Ariadne. O 11:30 Mainz nadział się na zespół skupiony wkoło lekkiego krążownika HMS Arethusa, tracąc pod ostrzałem zdolność sterowania. Po dalszych trafieniach, w tym i torpedą, zdecydowano się na jego samozatopienie. O 14 zakończono zdejmowanie załogi, dziesięć minut później okręt przewrócił się na lewą burtę i zatonął.

Idący na pomoc siostrzanej jednostce Cöln także trafił o 13:25 na zespół krążownika Arethusa, a co gorsza, dwanaście minut później dostał się jeszcze pod ogień krążowników liniowych, dla których nie był oczywiście żadnym przeciwnikiem. Przed szybkim zniszczeniem uchroniła go decyzja wiceadmirała Beatty'ego, aby najpierw zająć się krążownikiem SMS Ariadne, niemniej wracając po jego zatopieniu HMS Lion, HMS Queen Mary i HMS Princess Royal otworzyły ponownie ogień do SMS Cöln, tym razem już znacznie skuteczniej. Niezależnie od uszkodzeń wydano jeszcze rozkaz samozatopienia i o 14:25 okręt przewrócił się do góry stępką i zatonął. Brytyjczycy nie podjęli rozbitków, przez co gdy trzy dni później niemieckie jednostki zaczęły ich szukać, znaleziono tylko jednego żywego człowieka (chociaż pierwotnie w wodzie znalazło się około 250 ludzi). Cała reszta załogi zginęła, podobnie jak 89 osób z załogi SMS Mainz.

Mainz przed zatonięciem, zdjęcie wykonane z niszczyciela Royal Navy
Picture: Current History: The European War. Vol. 2, 1915 via Wikipedia

SMS Mainz tonący w trakcie bitwy
Picture: Det stora världskriget. Vol. 2, 1915, via Wikipedia

Wśród uratowanych (i wziętych do niewoli) przez Royal Navy 336 ludzi znalazł się syn admirała Tirpitza, służący jako podporucznik marynarki na pokładzie SMS Mainz. O jego ocaleniu poinfomował przeciwnika osobiście (chociaż za pośrednictwem Amerykanów) pierwszy lord admiralicji Winston Churchill. Wśród poległych zaś znalazł się dowodzący zespołem niemieckich krążowników kontradmirał Leberecht Maass, który wybrał na swoją jednostkę flagową SMS Cöln. Cała bitwa kosztowała Niemców 712 zabitych (po stronie brytyjskiej było ich 35). Gdy krótko po 15:00 nadciągnęły w pobliże Helgolandu niemieckie krążowniki liniowe Moltke, Von der Tann i Seydlitz, po Anglikach nie było już śladu.

Wraki okrętów pozostałych po pierwszej bitwie w Zatoce Helgolandzkiej uchodzą za trochę zapomniane, niemniej i tak budziły zainteresowanie co najmniej od lat siedemdziesiątych. W pierwszym rzędzie zwrócono uwagę na wrak krążownika Cöln, który znajdował się na torze wodnym i został z tego powodu zniwelowany w 1979 roku, zaś różne jego elementy (w tym i rozbita szalupa) trafiły do niemieckiego muzeum wraków w Cuxhaven. Można przypuszczać, że obecnie spoczywające na głębokości około 30 metrów pozostałości nie przypominają już nijak okrętu, chociaż jest ich dość, aby wyróżniać się spośród okolicznego dna. W owym czasie potraktowanie grobu wojennego w podobny sposób nie wydawało się chyba jeszcze tak naganne, jak obserwuje się to dzisiaj.

Znajdujący się na głębokości 37 metrów (z najwyższym punktem na głębokości 24 metrów) wrak krążownika Mainz jest obecnie w lepszym stanie, chociaż wedle relacji odwiedzających go nurków trudno po zejściu na dół zorientować się, na który dokładnie fragment okrętu się trafiło. Z pewnością dało jego przypadku znać o sobie niszczące działanie czynników naturalnych, a dodatkowo w sierpniu 2015 roku nurkowie z pewnego duńskiego klubu urządzili sobie doń wyprawę kolekcjonerską, wydobywając między innymi sekstant i telegraf maszynowy. Tym razem reakcja była bardziej żywa i niemiecka policja po trzyletnim śledztwie ustaliła sprawców i odzyskała artefakty, które trafiły ostatecznie do Muzeum Wojskowo-Historycznego Bundeswehry w Dreźnie. W 2017 został zainicjowany program mający na celu zbadanie i udokumentowanie wszystkich wraków pozostałych po bitwie, prowadzony przez profesjonalny niemiecki zespół archeologii podmorskiej SUBMARIS. Obejmuje on trzy wspomniane już krążowniki oraz torpedowiec V 187 i ma być realizowany co najmniej do 2020 roku. Być może po jego zakończeniu pojawi się opracowanie zawierające obszerniejsze materiały.