HMS Edinburgh
Picture: Naval History Net

HMS Edinburgh został po wejściu do służby przydzielony do stacjonującego w Scapa Flow 18. Dywizjonu Krążowników. Krótko przed wybuchem wojny został przeniesiony do 2. Dywizjonu i już 16 października przeżył pierwszy nalot Luftwaffe na bazę w Rosyth, podczas którego odniósł lekkie uszkodzenia, niemniej uniknął bezpośrednich trafień. W kolejnych latach ochraniał konwoje na Morzu Norweskim i brał udział w kilku akcjach przeciwko niemieckim rajderom, w tym i w "polowaniu na Bismarcka". W czerwcu 1941 roku trafił na Morze Śródziemne, gdzie 24 lipca dotarł wraz z konwojem do Wielkiej Zatoki na Malcie. Zawitał tam raz jeszcze pod koniec września, po rejsie do Afryki Południowej. W październiku powrócił na północny Atlantyk i w grudniu 1941 roku został przydzielony do arktycznych konwojów z pomocą dla ZSRR.

HMS Edinburgh w 1942 roku
Picture: Uboat Net

Łącznie wziął udział w ochronie czterech północnych konwojów: powracających QP4 i QP 11, oraz idących na wschód PQ13 i PQ14. W rejs z ostatnim z nich wyruszył ze Scapa Flow 6 kwietnia, aby 19 kwietnia wejść do Murmańska. Główną przeszkodą w tym rejsie była pokrywa lodowa, straty zaś ograniczyły się do jednego statku zatopionego przez u-boota. Edinburgh dostarczył ponadto do Murmańska stalowe płyty dla potrzebującego napraw krążownika HMS Trinidad, w zamian zaś otrzymał inny, dość niezwykły ładunek: 4,5 tony złota w 465 sztabkach zapakowanych w 93 drewniane skrzynie, złożone w pomieszczeniu, gdzie przechowywano bomby dla pokładowych samolotów typu Walrus i materiały wybuchowe.

Rejs powrotny z liczącym 17 statków konwojem QP11 rozpoczął 28 kwietnia, ale już dwa dni później został trafiony w lewą burtę (parę metrów przed magazynem bomb) torpedą wystrzeloną przez niemiecki okręt podwodny U-456. Załoga zareagowała bardzo sprawnie i zapobiegła pogłębieniu się przechyłu, niemniej u-boot zdołał dosięgnąć krążownik jeszcze jedną torpedą, która całkowicie zdemolowała rufę, pozbawiając okręt zakończenia kadłuba i dwóch śrub. Mimo to Edinburgh jeszcze nie tonął, a co więcej, idąc na holu z powrotem do Murmańska zdołał odeprzeć wraz z towarzyszącymi niszczycielami i trałowcami atak trzech niemieckich dużych niszczycieli. Jeden z nich, Hermann Schoemann, został nawet na tyle poważnie uszkodzony prowadzonym z konieczności dość chaotycznie ogniem artyleryjskim dryfującego krążownika, że musiał zostać później zatopiony przez własną załogę. Niestety, sam Edinburgh został przy tym ponownie ugodzony torpedą, tym razem w prawą burtę, dokładnie naprzeciwko miejsca pierwszego trafienia. Nadal unosił się na wodzie, ale niemalże w dwóch częściach, które ledwo trzymały się razem. To przekreślało już szanse na ratunek. Załoga krążownika została ewakuowana na trałowce (łączne straty na skutek wszystkich trafień wyniosły 58 osób), po czym podjęto próby zatopienia HMS Edinburgh. Ostrzał z dział kalibru 102 mm nie przyniósł żadnych efektów, podobnie jak wyrzucenie obok burty nastawionych na małą głębokość bomb głębinowych. W końcu niszczyciel HMS Foresight wystrzelił do niego ostatnią posiadaną torpedę (resztę ich zużył wcześniej w walce) i ten cios łaski przeważył...

Zdejmowanie załogi z krążownika
Picture: world-war.co.uk

HMS Edinburgh opuszczony przez załogę, krótko przed zatonięciem
Picture: world-war.co.uk

Po raz pierwszy pomysł dotarcia do wraku HMS Edinburgh pojawił się już kilka lat po wojnie, co miało oczywiście związek z ładunkiem złota, i rząd brytyjski sprzedał nawet w 1954 roku prawa do eksploracji firmie Risdon Beazley Ltd., jednak atmosfera zimnej wojny sprawiła, że żadnych prac nie podjęto, chociaż prowadzący wstępne rozmowy lord Jellicoe (syn admirała z bitwy jutlandzkiej, pracujący wtedy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych) od razu przyjął założenie, że dwie trzecie złota otrzyma Związek Radziecki, resztę UK. Temat wypłynął ponownie z końcem lat siedemdziesiątych, gdy zaczęło rosnąć ryzyko, że wobec ostrej zwyżki cen złota do skarbu może dobrać się ktoś niekoniecznie powołany (albo że może wydobyć go na własną rękę strona radziecka), chociaż podobna operacja była w tamtych czasach nader złożonym i trudnym przedsięwzięciem. Dodatkowa komplikacja, przynajmniej dla strony brytyjskiej, wiązała się z faktem, że jeszcze w 1957 roku wrak został uznany prawnie za grób wojenny, co wykluczało utorowanie sobie drogi do środka z użyciem ładunków wybuchowych, gdyż wiązałoby się to ze zniszczeniem części wraku, czyli zbeszczeszczeniem miejsca spoczynku. Co więcej, już ogłoszenie planu wywołało szereg protestów z strony środowisk kombatanckich.

Ostatecznie przetarg na wydobycie złota wygrało konsorcjum trzech firm: Jessop Marine, Wharton Williams Ltd. i OSA, które połączyły swoje umiejętności w zakresie działań nurkowych, wydobywczych i logistycznych. Pierwszym krokiem było odszukanie wraku, co zostało wykonane przez jednostkę badawczą Dammtor w kwietniu 1981 roku. W ciągu niecałych 48 godzin natrafiono na miejsce spoczynku krążownika około 240 kilometrów na północ od Zatoki Kola na głębokości 245 metrów. Identyfikację przeprowadzono z użyciem ROV typu Scorpio, który przekazywał czarno biały obraz z kamery na ekran monitora na pokładzie statku. Obraz był szarawy i niewyraźny, ale ułatwiło to poczynienie stosownych przygotowań do późniejszej akcji z udziałem nurków.

Dziobowa wieża artylerii głównej na wraku HMS Edinburgh
Picture: kadr z filmu Gold from the Deep

Diorama wraku HMS Edinburgh, przedstawiona na stronie Royal Navy, wykonana na podstawie opisu z początku lat osiemdzesiątych
Picture: Royal Navy

Skoro było już wiadomo, że przyjdzie pracować na dobrze zachowanym wraku, który spoczął na dnie na lewej burcie, co dawało względnie łatwy dostęp do magazynu bomb, przygotowania objęły też dokładne oględziny wnętrza bliźniaczego HMS Belfast, cumującego już wówczas jako muzeum na Tamizie, co dało o wiele lepsze pojęcie o przyszłym obszarze działania, niż studiowanie planów okrętu (symulacji 3D jeszcze wtedy nie było). Właściwe prace, przede wszystkim z użyciem palników użytych w pierwszym rzędzie do utorowania sobie drogi przez pancerz burtowy, rozpoczęto w sierpniu tego samego roku. Wykorzystano przy tym dwuosobowy dzwon, opuszczony ze statku roboczego Stephaniturm, jak i specjalnie zaprojektowane, ogrzewane ciepłą wodą skafandry. Prace przebiegały powoli, ponieważ dodatkowo trzeba było uważać - działając z palnikami - na znajdujące się tuż obok zbiorniki bunkrowe oraz materiały wybuchowe, nadal obecne w magazynie bomb. Pierwsze sztabki złota wydobyto w połowie września i gdy coraz gorsza pogoda zmusiła do przerwania prac z początkiem października, było ich już 431 z 465. Kolejne 29 odszukano podczas drugiej wyprawy, w 1986 roku, co daje tylko 5 pozostałych na dole. Związek Radziecki otrzymał 156 z nich, Wielka Brytania 111, reszta została podzielona między firmy tworzące konsorcjum. Potem już przez 35 lat nic wkoło wraku zapewne się nie działo.

Obraz sonarowy wraku HMS Edinburgh, wykonany we wrześniu 2021 roku przez HMS Echo - dziób skierowany jest w prawo
Picture: Royal Navy

Ponowne odwiedziny wraku HMS Edinburgh miały miejsce dopiero we wrześniu 2021 roku. Badanie przeprowadził okręt hydrograficzny Royal Navy HMS Echo a doszło do tego podczas nieudanej próby odszukania wraku lekkiego krążownika HMS Trinidad, który zatonął w tym samym akwenie i niemal w tym samym czasie. Royal Navy nie nagłośniła jakoś szczególnie tej wyprawy, ograniczając się do publikacji skanu batymetrycznego wraku oraz przedstawionego powyżej obrazu z sonaru bocznego. Zdaje się on sugerować, że od lat osiemdziesiątych wrak uległ niejakemu rozpadowi, zwłaszcza w części dziobowej. Jedna ze szram na prawej burcie (zapewne przednia) może być śladem po akcji wydobywania złota - ale trudno powiedzieć, czy przyspieszyła znacząco naturalny proces niszczenia wraku.

Do tematu poszukiwań podwodnych i wraków pisarze sięgają raczej rzadko, jakby nie dostrzegali w nim nic szczególnie atrakcyjnego. Poza Clivem Cusslerem, zżytym z zagadnieniem do tego stopnia, że wyszedł pewnego dnia poza świat swoich powieści i sprawił, iż NUMA naprawdę zaczęła działać, mało jest podobnych przykładów. Niemniej wystarczy, że do równania dodana zostanie zmienna o nazwie "złoto", a sprawa zaraz nabiera rumieńców. Historia skarbu odzyskanego z kadłuba HMS Edinburgh doczekała się kilku książek reportażowych, historycznych i parahistorycznych. I w sumie nawet dobrze, ponieważ analogowa technologia z początku lat osiemdziesiątych nie pozwalała jeszcze na względnie łatwe zaprezentowanie wyników badań w sposób, jaki stał się powszechny trzydzieści lat później i książki zapełniły tę lukę, utrwalając przebieg zdarzeń, relacje ich uczestników i wygląd odszukanych znalezisk.