HNLSM Java w Sydney w 1930 roku
C. Mark Schepen van de Koninklijke Marine in WOII

HNLSM Java ok. 1940 roku
Picture: Australian War Memorial, #045393

Zaraz po wejściu do służby Hr.Ms. Java odbył rejs kurtuazyjny do krajów skandynawskich, po czym skierował się do Indii Wschodnich i tam pozostawał do 1937 roku, gdy wrócił do metropolii dla połączonego z modernizacją remontu. Po jej ukończeniu w styczniu 1938 roku przez kilka miesięcy brał udział w patrolach neutralności u brzegów ogarniętej wojną domową Hiszpanii, po czym został ponownie skierowany do kolonii, gdzie po 10 maja 1940 (kiedy Holandia przystąpiła do wojny), rozpoczął działania przeciwko żegludze niemieckiej oraz służbę konwojową w rejonie Singapuru i cieśniny Sunda.

Java wchodzi do Tanjong Priok, portu Batawii, 1 lutego 1942
Picture: Australian War Memorial, #305838

Starcie to zostało później nazwane bitwą na Morzu Jawajskim i było jednym z dwóch najtrudniejszych dni zespołu ABDA. Po południu, około 16:30, doszło do poważnego uszkodzenia ciężkiego krążownika HMS Exeter (zatopionego niecałe dwa dni później), zaś wieczorny etap krótko po 23:00 zakończył się utratą obu holenderskich krążowników grupy, czyli Javy oraz Hr.Mr. Dey Ruyter (jak i kilku niszczycieli). Sam zespół przestał istnieć już 1 marca wraz z zatopieniem ostatnich dwóch jego krążowników, HMAS Perth i USS Houston, próbujących ujść z obszaru Morza Jawajskiego.

Wraki obu holenderskich krążowników zostały zlokalizowane 1 grudnia 2002 roku przez ekipę działającą z pokładu MV Empress (pierwotnie zamierzającą zająć się jedynie wrakiem HMS Exeter). Krążownik spoczął na głębokości 69 metrów na prawej burcie. W chwili odnalezienia widoczne działa pozostawały wciąż na swoich miejscach, z lufami zastygłymi w pozycji przyjętej podczas ostatniej walki. Mostek był nietknięty wraz ze sterem i telegrafem maszynowym, podobnie jak urządzenia celownicze oraz wsporniki reflektorów na maszcie. Zaraz za przedostatnim rufowym stanowiskiem działa kadłub urywał się, zaś oderwana eksplozją komór rufa znajdowała się około 200 metrów od wraku. Poza tym jedynym obszarem zniszczenia szczątki krążownika zachowały się w całkiem dobrym stanie i były łatwo rozpoznawalne. Przez lata, które upłynęły do odkrycia w 2002 roku, wrak zagłębił się na osiem metrów w podatnych osadach dna morskiego.

Pomost kompasu ze śródokręcia HNLSM Java
Picture: Kevin Denlay

Jedna z wież artylerii głównej HNLSM Java
Picture: Kevin Denlay

Podczas nurkowania do wraku w 2004 roku odzyskano dwa dzwony okrętowe, które dzięki prywatnym środkom zostały poddane konserwacji i w 2005 roku trafiły jako dar w ręce Holenderskiej Marynarki Wojennej. Jeden z nich stał się elementem pomnika kontradmirała Doormana w Surabaji, drugi trafił do Muzeum Sił Zbrojnych w Soesterbergu w Holandii. Kolejne badanie wraku miało miejsce w 2008 roku i potwierdziło jego dobry stan zachowania, niemniej niezależnie od tego stał się on już wtedy znanym w miarę celem nurkowania rekreacyjnego, chociaż nie został przez szereg lat zgłoszony oficjalnie ani holenderskim ani indonezyjskim władzom. To zaniedbanie zamierzała naprawić w 2016 roku wyprawa zorganizowana przez Karel Doorman Foundation. Podjęte w między 6 a 9 lutego tego roku działania pozwoliły na ustalenie, że w znanej lokalizacji pozostała na dnie morza jedynie długa na jakieś 150 metrów bruzda, w której dostrzeżono szereg drobnych szczątków. Ich charakter nie pozostawiał wątpliwości, że chodziło o miejsce spoczynku Hr.Ms. Java, niemniej samego kadłuba już tam nie było. Jak wykazało dochodzenie, wrak Javy (podobnie, jak wraki dwóch jeszcze krążowników oraz kilku niszczycieli) padł ofiarą działających w Indonezji złomiarzy, przy czym znalezione we wraku kości poległych zostały całkiem nieoficjalnie pogrzebane w masowym grobie na cmentarzu Suko w portowym mieście Brondong. Działania te wywołały niejaki międzynarodowy skandal, którego echa słychać do dzisiaj.

Siły morskie, określane zwykle jako ABDA, podlegały wspólnemu alianckiemu dowództwu (American-British-Dutch-Australian Command albo ABDACOM), które zostało powołane do istnienia 1 stycznia 1942 roku, jednak już po trzech miesiącach przestało w praktyce odgrywać jakąkolwiek rolę. Spośród kilkudziesięciu podległych mu okrętów spora część została zatopiona, z czego większość na Morzu Jawajskim, gdzie zespół ABDA został wręcz rozgromiony ze stratą pięciu krążowników i sześciu niszczycieli. W XXI wieku wraki tych właśnie okrętów zostały zaatakowane ponownie, tym razem przez złomiarzy...