HMAS Perth w jednym z portów śródziemnomorskich w kwietniu 1941 roku
Picture: Australian War Memorial, ID Number: 006615 via Wikipedia

Po przejęciu przez RAN krążownik najpierw skierował się jako reprezentant Australii do Stanów Zjednoczonych, gdzie w Nowym Jorku odbywała się akurat Wystawa Światowa. Doszło tam do niejakiego buntu załogi związanego z zasadami schodzenia na ląd, szybko jednak i pokojowo rozwiązanego. W chwili wybuchu II wojny światowej HMAS Perth znajdował się w drodze do Wenezueli i jako jedyny na obszarze Karaibów krążownik Brytyjskiej Wspólnoty Narodów podjął zaraz służbę patrolową, którą kontynuował do marca 1940 roku. Potem przeszedł przez Kanał Panamski i z końcem miesiąca dotarł do Australii. W styczniu 1941 roku został skierowany na Morze Śródziemne, gdzie zluzował w służbie europejskiej HMAS Sydney. Osłaniał w tym czasie konwoje na Maltę i do Grecji, wziął udział w bitwie pod Matapanem i obronie Krety. Gdy w sierpniu 1941 roku zastąpił go na Morzu Śródziemnym HMAS Hobart, okręt powrócił na wody australijskie, gdzie do końca stycznia 1942 roku pełnił głównie służbę konwojową. Wraz z początkiem lutego został przydzielony do zespołu ABDA, dowodzonego przez kontradmirała Doormana, i skierował się do jawajskiego portu Surabaja.

HMAS Perth wchodzi pierwszy raz do Zatoki Sydney, 31 marca 1940
Picture: Royal Australian Navy

HMAS Perth
Picture: Royal Australian Navy

Międzynarodowy zespół ABDA, mający bronić Jawy przed japońskimi zakusami, był w tragicznym wręcz stopniu nieprzygotowany do wypełnienia tego zadania. Niezgrany, pozbawiony osłony lotniczej i dobrego rozpoznania, a przede wszystkim słabszy od zaangażowanych w atak sił Połączonej Floty, szybko znalazł się na przegranej pozycji. Kolejne starcia z wrogiem powiększały tylko listę strat, aż 28 lutego okrojony do dwóch już tylko krążowników, HMAS Perth i USS Houston oraz jednego niszczyciela zespół zawinął do portu Batawii dla uzupełnienia zapasów i przejścia następnie przez cieśninę Sunda na południowe wybrzeże Jawy. Zapasów, tak dla załogi, jak i materiałów bojowych, nie znalazł wiele, niemniej o 19:00 wyszedł ponownie w morze. Wbrew oczekiwaniom okazało się, że cieśnina była blokowana przez japońskie siły w składzie jednego lekkiego krążownika i ośmiu niszczycieli. O 23:06 doszło do pierwszego kontaktu z przeciwnikiem i wymiany ognia artyleryjskiego. Krótko po północy oba okrążone przez japońskie niszczyciele alianckie krążowniki stały się celem dla torped. HMAS Perth otrzymał w ciągu kilku minut cztery trafienia w obie burty. Po drugim z nich zarządzono opuszczenie okrętu przez załogę i o 0:25 krążownik zatonął, kładąc się na lewą burtę. Houston poszedł pod wodę jakieś 20 minut później, podobnie jak i holenderski niszczyciel Evertsen, który był trzecią jednostką zespołu. I to był koniec zespołu ABDA. W trakcie nocnej akcji zginęło 353 ludzi oraz pokładowy kot imieniem Red Lead. Wszystkie późniejsze trudne chwile, w tym japońską niewolę, przeżyło tylko 218 z 328 osób, które zdołały opuścić tonący krążownik.

Prawoburtowa podpora wału śruby HMAS Perth (2015)
US Navy photo, #151019-N-CW570-040, by Arthurgwain L. Marquez via Wikipedia

Jeden z fragmentów kadłuba naruszonych przez złomiarzy (2015)
US Navy photo, #151019-N-CW570-057, by Arthurgwain L. Marquez

W tej sytuacji szereg oficjalnych instytucji, głównie australijskich, począwszy od Royal Australian Navy czy Australian National Maritime Museum rozpoczęło starania dla zorganizowania kompleksowego badania wraku, które z przyczyn politycznych zaczęło być realizowane dopiero w 2016 roku, kiedy wykonano wstępny zwiad sonarowy. Wcześniej, już w październiku 2015 roku, udało się dostać na miejsce zespołowi wysłanemu przez US Navy, który wykonał własną dokumentacji obu wraków. Wyprawa australijsko-indonezyjska powtórzyła te badania, już tylko w odniesieni do wraku HMAS Perth, w dniach od 14 do 17 maja 2017 roku. Odbyło się to pod patronatem wielu oficjalnych rządowych instytucji indonezyjskich, zaś skład ekipy był mieszany, z Australian National Maritime Museum i Pusat Penelitian Arkeologi Nasional (ARKENAS). Badania potwierdziły w pełni, iż nielegalne złomowanie miało miejsce i naruszyło w dużym stopniu integralność kadłuba (między innymi przez usunięcie prawoburtowego pasa pancernego), który jako płytko leżący podlega oczywiście silnie destruktywnym wpływom środowiska naturalnego. Niemniej w obecnej sytuacji można oczekiwać, że wrak zapadnie się wcześniej, niżby stało się bez dodatkowych zniszczeń, czyli za góra kilkanaście lat.

Siły morskie, określane zwykle jako ABDA, podlegały wspólnemu alianckiemu dowództwu (American-British-Dutch-Australian Command albo ABDACOM), które zostało powołane do istnienia 1 stycznia 1942 roku, jednak już po trzech miesiącach przestało w praktyce odgrywać jakąkolwiek rolę. Spośród kilkudziesięciu podległych mu okrętów spora część została zatopiona, z czego większość na Morzu Jawajskim, gdzie zespół ABDA został wręcz rozgromiony ze stratą pięciu krążowników i sześciu niszczycieli. W XXI wieku wraki tych właśnie okrętów zostały zaatakowane ponownie, tym razem przez złomiarzy...