SMS Scharnhorst - koloryzowana pocztówka z epoki
Picture: British Battles

SMS Gneisenau - pocztówka z epoki
Picture: deutsche-schutzgebiete.de

SMS Scharnhorst został zbudowany w Hamburgu, zaś jego bliźniak, SMS Gneisenau, w Bremie, przy czym Gneisenau został zamówiony jako pierwszy, niemniej spowodowane strajkiem bremeńskich stoczniowców opóźnienie budowy sprawiło, iż ostatecznie to Scharnhorst stał się głównym okrętem typu - jako zwodowany ponad dwa miesiące wcześniej. Jeszcze podczas prób morskich złożył parę wizyt kurtuazyjnych (w Holandii i Wielkiej Brytanii), po czym, po ponownym pobycie w stoczni związanym z wejściem na mieliznę, w 1908 roku wszedł na krótko w skład Hochseeflotte jako jednostka flagowa sił zwiadowczych. W marcu następnego roku został przydzielony do Ostasiengeschwader (Eskadry Wschodnioazjatyckiej) i 1 kwietnia wyruszył w długą podróż, którą zakończył 29 kwietnia w Colombo. Gneisenau, po podobnej serii wizyt kurtuazyjnych w europejskich portach oraz ponad dwóch latach służby w Hochseeflotte, dołączył do niego (w bazie eskadry w Tsingtao) dopiero w marcu 1911 roku i od tej pory rodzeństwo działało już zwykle razem. Na początku grudnia 1912 dowództwo Eskadry Wschodnioazjatyckiej objął kontradmirał Maximilian von Spee, który pozostał z nią już do końca. SMS Scharnhorst był jej okrętem flagowym od chwili zjawienia się na Dalekim Wschodzie.

SMS Scharnhorst i HMS Minotaur (ten dalszy) w Tsingtao, lato 1914
Picture: HU 64344 of Imperial War Museum via Wikimedia

W okresie poprzedzającym wybuch Wielkiej Wojny oba okręty, wraz z całą eskadrą, wypełniały dość rutynowe obowiązki floty kolonialnej, składając czasem wizyty kurtuazyjne (Japonia, Chiny, Rosja) i odwiedzając najróżniejsze zakątki Pacyfiku (między innymi Mariany, Truk, Wyspy Admiralicji, Nowa Gwinea, Sumatra, Borneo, Filipiny). Informacja o zabójstwie arcyksięcia Ferdynanda dotarła do grafa Spee podczas rejsu do Ponape (Karoliny), a gdy sytuacja zaczęła wyglądać poważnie, z końcem lipca 1914 dowódca rozkazał przystosowanie jednostek do działań wojennych, co oznaczało usunięcie z wyposażenia wszystkiego (jak np. łatwopalne boazerie czy zbędne akurat paradne mundury) co mogłoby potencjalnie osłabić zdolność przetrwana okrętów. W skład eskadry wchodziło wówczas także pięć lekkich krążowników, z których tylko jeden, SMS Emden, nie dołączył do Spee i do końca działał samodzielnie.

Jakkolwiek Eskadra Wschodnioazjatycka reprezentowała znaczący potencjał bojowy, zwłaszcza w tej części świata, gdzie nie musiała obawiać się wielu równorzędnych przeciwników, jej ogólna sytuacja była nie do pozazdroszczenia. Wiązało się to głównie z kwestiami logistycznymi, jak zaopatrzenie w węgiel, a na dłuższą metę także w amunicję. Na stałe bazy nie było co liczyć (Tsingtao zostało rychło opanowane przez Japończyków, którzy w tamtej wojnie byli sojusznikami Wielkiej Brytanii), zaś przedarcie się do Europy jawiło się jako zadanie niewykonalne, zarówno ze względu na przewagę Royal Navy na Atlantyku, jak i wspomniane już trudności logistyczne. Von Spee nie zamierzał jednak składać broni. Najpierw przeprowadził atak na należące do Francji Bora Bora, po czym skierował się do wybrzeży Chile, gdzie trafiwszy na ślad lekkiego krążownika HMS Glasgow, spróbował jego przechwycenia. Akcja ta doprowadziła do spotkania z całą brytyjską eskadrą admirała Cradocka, złożoną z jednego predrednota, trzech krążowników pancernych i jednego lekkiego. Bitwa pod Coronelem, która miała miejsce 1 listopada 1914 roku, była pierwszym wielkim zwycięstwem Kaiserliche Marine i zarazem pierwszą poważną klęską Royal Navy od 1812 roku. Wprawdzie doszło do niej zapewne przez przypadek, bo żadna ze stron nie spodziewała się spotkać takiego właśnie przeciwnika, ale zakończyła się zatopieniem krążowników pancernych HMS Good Hope i HMS Monmouth, w obu przypadkach z całymi załogami, przy czym straty strony niemieckiej ograniczyły się do trzech rannych na pokładzie Gneisenaua.

Paradoksalnie, tak błyskotliwe (i łatwe, jak czasem się podkreśla) zwycięstwo postawiło von Spee w jeszcze bardziej niekorzystnej sytuacji. Nie dość, że zużył w tej bitwie połowę amunicji, to jeszcze zadał prestiżowi Royal Navy cios, który nie mógł pozostać bez reakcji (trochę tak, jak podczas II wojny miało to miejsce po zatopieniu HMS Hood przez Bismarcka). Brytyjska Admiralicja postanowiła "zrobić porządek" z Eskadrą Dalekowschodnią. Z jednej strony sprawić miała to wysłana dość pospiesznie na Południowy Atlantyk eskadra wiceadmirała Sturdee, składająca się z krążowników liniowych HMS Invincible i HMS Inflexible, które w zasadzie deklasowały dowolne krążowniki pancerne, z drugiej aktywizowano "Pokój 40", czyli dział szyfrów wywiadu marynarki, mający wspomóc informacjami (oraz dezinformacjami) zabiegi floty.

Zatonięcie Scharnhorsta,
obraz Thomasa Somercasalesa via Wikipedia

Od tej chwili los sprzyjał raczej Brytyjczykom. Po pierwsze Sturdee, chociaż osobliwie zamarudził po drodze, dotarł do Port Stanley na Falklandach przed zjawieniem się von Spee w okolicy - o włos wcześniej, ale zawsze. Po drugie, von Spee, który przeszedł z całą eskadrą na Atlantyk, postanowił wbrew rozsądnym radom zaatakować Port Stanley, licząc na brak istotnych sił przeciwnika w zatoce. Port jednak nie pozostawał bezbronny, zaś głównym składnikiem jego obrony był predrednot HMS Canopus (pancernik z eskadry Cradocka, nieobecny wszakże pod Coronelem). 7 grudnia rano dołączyły do niego oba krążowniki liniowe, zaś niecałą dobę później na horyzoncie pokazał się wysłany przodem SMS Gneisenau w towarzystwie SMS Nürnberg. Sturdee miał tamtego ranka naprawdę wiele szczęścia - chociaż został "złapany" w trakcie bunkrowania okrętów (wśród których były jeszcze krążowniki pancerne HMS Carnarvon, HMS Cornwall i HMS Kent oraz lekkie krążowniki HMS Glasgow i HMS Bristol), niemieckie jednostki nie wykorzystały sytuacji (i raczej nikt na nich nie był świadom owej sposobności), żeby zaatakować stojącego na kotwicach przeciwnika, który nie mógł się jeszcze ruszyć. Zamiast tego, już po wstępnym ostrzelaniu przez Canopusa, rozpoczęły odwrót. Sturdee zyskał czas na podniesienie pary, zaś wyniku pościgu mógł być pewien - dysponował szybszymi jednostkami, dzień był młody a pogoda idealna, ze świetną widocznością. Gdy krążowniki liniowe wyszły ostatecznie w morze około 10:00, von Spee, który zorientował się poniewczasie, na jakiego przeciwnika trafił tym razem, zdołał oddalić się na 15 mil morskich. O wiele za mało.

Zdjęcie, które szybko stało się słynne: HMS Inflexible podczas podnoszenia rozbitków z SMS Gneisenau. Z Scharnhorsta nie uratował się nikt.
Picture: Sub Lt Arthur Dyce Duckworth (HMS Invincible), Q 20896 from the collections of the Imperial War Museums via Wikimedia

Krążowniki liniowe otworzyły ogień około trzynastej, chociaż uchodzący na południe przeciwnik był jeszcze poza ich zasięgiem. Mniej więcej w tym samym czasie von Spee, który nie miał złudzeń, co do swoich szans, nakazał szybszym lekkim krążownikom odłączenie od eskadry i ucieczkę na własną rękę. Sam odpowiedział ogniem o 13:20, przy czym północno-zachodni wiatr początkowo ułatwiał mu walkę, napędzając Brytyjczykom dym z własnych kominów przed urządzenia celownicze. Ostatecznie jednak wiele zmienić to nie mogło. Wielokrotnie trafiony Scharnhorst nabrał 16:04 silnego przechyłu i zatonął wraz z całą załogą o 16:17 (akcji ratunkowej nie prowadzono). Próbujący wciąż uników, ale także mocno zmasakrowany Gneisenau został o 17:15 bez amunicji i zatonął o 18:02 około 10 mil morskich od jednostki flagowej (poprzedziło to wydanie rozkazu o otwarciu zaworów dennych, co rzecz jasna w jakiejś mierze przyspieszyło jego zniknięcie pod wodą). Spośród pozostałych okrętów eskadry SMS Nürnberg został po pościgu zatopiony przez HMS Kent, zaś SMS Leipzig przez HMS Glasgow i HMS Cornwall. Tylko SMS Dresden uszedł jeszcze tym razem, żeby zakończyć swój żywot trzy miesiące później u wybrzeży Chile (po osaczeniu przez brytyjskie jednostki). Z Gneisenaua uratowano prawie 190 ludzi, z obu niemieckich lekkich krążowników ledwie trzydziestu (z których pięciu rychło zmarło). Daje to ponad 2200 zabitych po stronie niemieckiej, z jednym poległym i czterema rannymi po brytyjskiej.

Sonarowy obraz wraku SMS Scharnhorst
Picture: The Falklands Maritime Heritage Trust via Merco Press

Obraz sonarowy SMS Scharnhorst przetworzony w obraz 3D
Pic: The Falklands Maritime Heritage Trust, TVT Productions via BBC

Pierwsza akcja poszukiwania wraków okrętów z Eskadry Dalekowschodniej miała miejsce w początkowych miesiącach 2015 roku, zaś jej inicjatorem był Mensun Bound, urodzony w Port Stanley archeolog, specjalizujący się w badaniach podmorskich i przez wiele lat związany z oksfordzkim uniwersytetem. Wyprawa została poprzedzona pięcioletnimi poszukiwaniami w archiwach, ale zakończyła się niepowodzeniem, na co złożyło się kilka czynników. Jednym z nich była trudna pogoda - ze 104 dni przewidzianych na prace około sześćdziesięciu trzeba było spędzić w porcie, przez co udało się przeszukać tylko połowę założonego obszaru. Drugim utrudniającym czynnikiem były zdecydowanie nieprecyzyjne zapisy pozycji, zawarte w meldunkach po bitwie. Sam Sturdee miał zresztą stwierdzić, że "coś" tam wpisał, bo musiał, ale pensa by za wartość tych pozycji nie dał. Trudno się zresztą dziwić. Były to pozycje zliczeniowe, odtwarzane w miarę możliwości już po walce, i to bez założenia, że ktokolwiek może w przyszłości je sprawdzać. Prace były prowadzone z pokładu wynajętego statku RSV Endeavour, należącego do firmy Seaway-Offshore Ltd., z użyciem sonaru holowanego (jak wówczas zwykle to robiono), przy czym w marcu jeden z modułów zdarzyło się ekipie stracić po zerwaniu się kabla.

O ponownej próbie, podjętej tak samo z inicjatywy Mensuna Bounda, dało się słyszeć na przedwiośniu 2019 roku. Tym razem została wynajęta do prac jednostka ze znacznie nowocześniejszym sprzętem, należący do firmy Ocean Infinity RV Seabed Constructor, dysponujący małą armadą AUV, czyli autonomicznych pojazdów podwodnych, pozwalających zwiększyć wielokrotnie przeszukany obszar dna. Przebywał on w rejonie Falklandów blisko dwa miesiące od końca lutego, chociaż tylko część tego czasu spędził na obszarze bitwy z 1914 roku, mając nawyraźniej jeszcze inne zajęcia nieco na północ od niego (potem udając się zaś na europejskie wody w sprawie OP Minerve).

Obraz wraku SMS Scharnhorst uzyskany sonarem bocznym, dziób skierowany w prawo
Picture: The Falklands Maritime Heritage Trust via Merco Press

Na ślad Scharnhorsta natrafiono najwyraźniej około 10 kwietnia, zaś identyfikacja wraku z pomocą ROV miała miejsce 12 kwietnia, pod sam koniec założonego czasu pracy (chociaż z niewyjawionych dotąd powodów pierwsza informacja na temat znaleziska została opublikowana dopiero 5 grudnia 2019). Wprawdzie obraz sonarowy wskazywał jednoznacznie, że chodzi o krążownik pancerny typu Scharnhorst, nie było wiadomo jeszcze, który to z dwóch okrętów. Rozpoznanie z pomocą kamery też nie od razu rzecz wyjaśniło - wrak utracił herb dziobowy, który pozwoliłby na szybką identyfikację, trzeba więc było uciec się do liczenia bulajów (oba krążowniki nieco różniły się ich liczbą i rozmieszczeniem). To pozwoliło na ustalenie że jest to SMS Scharnhost. Na poszukiwania SMS Gneisenau zabrakło czasu, jak stwierdzono, chociaż w tej sytuacji jego znalezienie nie powinno już być problemem, bo jakkolwiek znane z meldunków pozycje zliczeniowe były mocno niedokładne, pozycje wzajemne jednostek znane były zapewne o wiele lepiej.

Dziób wraku SMS Scharnhorst
Pic: The Falklands Maritime Heritage Trust, TVT Productions via BBC

Dziobowa wieża artylerii głównej 210 mm SMS Scharnhorst
Pic: The Falklands Maritime Heritage Trust, TVT Productions via BBC

Wrak Scharnhorsta spoczywa niemal na równej stępce na głębokości 1610 metrów. Jest pozbawiony masztów, kominów i niemal wszystkich nadbudówek, niemniej większość z nich stracił zapewne jeszcze przed zatonięciem. Na miejscu pozostały obie wieże artylerii głównej, część dział pokładowych 88 mm, jak i chyba komplet kazamatowych. Sam kadłub pozostał w całości i nie wydaje się być znacząco uszkodzony, chociaż uderzenie o dno spowodowało zapewne jego wygięcie w okolicy przedniej nadbudówki, zaś pokład na samej rufie robi wrażenie zapadniętego, co może wiązać się z uszkodzeniami implozywnymi podczas tonięcia. Poszukiwania prowadzone były pod patronatem The Falklands Maritime Heritage Trust, który rozpoczął jednocześnie zabiegi o otoczenie wraku ochroną prawną i zapowiedział kolejne akcje z zamiarem zlokalizowana szczątków także pozostałych trzech niemieckich jednostek, zatopionych koło Falklandów.

Dziobnica wraku SMS Scharnhorst z kazamatowymi działami 88 mm
Pic: The Falklands Maritime Heritage Trust, TVT Productions via BBC

Jedno z pokładowych dział kalibru 88 mm
Pic: The Falklands Maritime Heritage Trust, TVT Productions via BBC