SMS Königsberg w Afryce w latach 1914/15
Picture: Bundesarchiv via Wikipedia

Wprowadzony do służby w kwietniu 1907 roku okręt niemal natychmiast został skierowany do eskortowania jachtu cesarskiego, które to zadanie wypełniał jeszcze kilka razy na różnych akwenach, wspomagając wydatnie ówczesną europejską arystokrację w utrzymywaniu stosunków rodzinnych. W ramach tych rejsów zajrzał w okolice Przylądka Północnego (spotkanie z carem Mikołajem II), do Malmö (Oskar II), do Wielkiej Brytanii (Edward VII) oraz na Morze Śródziemne (tam z jakiegoś powodu obyło chyba bez spotkań z krewnymi rodziny cesarskiej). W wolnych chwilach dokończył najpierw próby morskie, potem zaś wypełniał rutynowy grafik ćwiczeń (w trakcie których zderzył się nawet z krążownikiem Dresden, niemniej obyło się bez ofiar). Po modernizacji w latach 1912-13 trafił do rezerwy, z której odwołano go z początkiem 1914 roku, gdy trzeba było podesłać zastępstwo do Niemieckiej Afryki Wschodniej.

SMS Königsberg po zatopieniu, w lipcu 1915 roku
Picture: Australian War Memorial under the ID Number: H12427 via Wikipedia

Była to jedna z nielicznych kolonii Niemiec, obejmująca obszary należące dzisiaj do Tanganiki, Rwandy i Burundi. Uzyskana dzięki prywatnej inicjatywie handlowej, która zyskała entuzjastyczne wsparcie państwa, została z czasem uznana z konieczności przez Wielką Brytanię i sąsiedni Zanzibar. Nie była to kraina miodem i mlekiem płynąca, nie brakło też w niej konfliktów, ale sentyment do niej odczuwano jeszcze czasach Republiki Weimarskiej. Koniec końców to była prawdziwa kolonia (utracona oczywiście po Wielkiej Wojnie na rzecz państw koalicji). Königsberg miał reprezentować w niej państwo niemieckie przez następne dwa lata. W rejs wyruszył 28 kwietnia, 5 czerwca docierając przez Aden do Dar es Salaam, stolicy kolonialnej posiadłości.

W lipcu 1914 roku zaostrzająca się sytuacja w Europie skłoniła dowódcę krążownika do przejścia w tryb gotowości do podjęcia działań zbrojnych. Niemal w tym samym czasie do podobnego wniosku doszli Brytyjczycy, szykując się do zablokowania okrętu w Dar es Salaam. Ten zdołał jednak ujść im jeszcze przed wybuchem wojny, który zastał go w okolicach Adenu. Zgodnie z rozkazami krążownik miał od tej chwili atakować statki handlowe koalicji u wejścia na Morze Czerwone, co sprowadziło się w praktyce do przechwycenia i zatopienia jednego frachtowca City of Winchester. W obecnej sytuacji, jak można było oczekiwać, największym problemem dla dowódcy Königsberga stało się zaopatrzenie w węgiel. Zatrzymany statek został więc z niego ograbiony przed zatopieniem, i to niezależnie od faktu, że w okolicy znajdował się jeszcze parowiec Somali, będący jednostką zaopatrzeniową krążownika. Nawet z jego zasobami sytuacja okrętu nie była najlepsza, zwłaszcza że krótko później Brytyjczycy celowo wykupili wszystkie zapasy węgla w okolicy.

SMS Königsberg po zatopieniu, w lipcu 1915 roku
Picture: Bundesarchiv

SMS Königsberg po zatopieniu, w lipcu 1915 roku
Picture: Bundesarchiv via Wikipedia

Nie mogąc powrócić do zablokowanego już przez Brytyjczyków Dar es Salaam, Königsberg schronił się tymczasowo w delcie rzeki Rufidżi, żeglownej na odcinku około 100 kilometrów dolnego biegu. Raz dokonał stamtąd wypadu w rejon Zanzibaru, aby zaatakował stacjonujący w porcie stary krążownik pancerny HMS Pegasus. Atak okazał się ze wszech miar udany, ostrzelany z odległości około 7 tysięcy metrów Pegasus zatonął, niemniej Königsberg i tak musiał potem wrócić do delty rzeki, gdzie zamaskowany w pobliżu miasteczka Salale spędził kolejne tygodnie na przeglądach, koniecznych już remontach i oczekiwaniu na pełnowartościowe części do maszyn, które miał otrzymać z Dar es Salaam. Nie dostał dość czasu. Royal Navy podjęła całą serię ataków, które nie były sprawą łatwą za sprawą sieci niemieckich posterunków obserwacyjnych na brzegach rzeki oraz płycizn, nie dających przystępu większym jednostkom. Ostatecznie 11 lipca 1915 roku został uszkodzony poważnie ogniem dwóch monitorów, sprowadzonych specjalnie z metropolii. Nie był już wówczas jednostką sprawną, załoga też była cieniem dawnej siebie. Z braku alternatyw zdecydowano o samozatopieniu krążownika (przez detonację dwóch głowic torpedowych w części dziobowej), co spowodowało osadzenie kadłuba na płyciźnie. Następnego dnia zdemontowano uzbrojenie, wykorzystywane potem w walkach na lądzie. Do Niemiec wróciło po wojnie tylko 15 osób z załogi i byli rzecz jasna witani tam jak bohaterowie.

SMS Königsberg po zatopieniu, w lipcu 1915 roku
Picture: seawarpeace.ru

SMS Königsberg po zatopieniu, w lipcu 1915 roku
Picture: Bundesarchiv via Wikipedia

Wrak krążownika, znajdujący się w trudno dostępnej i raczej mało zurbanizowanej okolicy, pozostawiono swojemu losowi, aż w 1924 roku były dowódca HMS Pegasus otrzymał zadanie oczyszczania z wraków portu Dar es Salaam i korzystając z okazji wykupił za rozsądną sumę też prawo do złomowania Königsberga. Zadowolił się wszakże usunięciem z wraku tylko tego, co najcenniejsze (elementów wykonanych z metali kolorowych), po czym korzystnie odsprzedał licencję.

Dalsze prace rozbiórkowe prowadzono z przerwami od lat trzydziestych do sześćdziesiątych, poza tym był zdecydowanie mało odwiedzany. Trudno dziś ocenić dokładnie, jakie jeszcze (poza działami) elementy okrętu zostały rozebrane czy zdemontowane, niemniej wiele sugeruje, że gdy w latach czterdziestych wystający dotąd dość mocno z wody kadłub przewrócił się na prawą burtę, był nadal mniej więcej w całości. O dalszych jego losach zdecydował przede wszystkim fakt, że okręt zatonął na rzece, i to w jej delcie, gdzie dno i brzegi nieustannie "żyją", pojawiają się nowe łachy, czasem nowe koryta kanałów. Nurt sprawia, że dno też jest wówczas bardziej podatne, przez co wrak zapadał się z latami coraz głębiej w piaski i osady (podobnie, jak wrak krążownika Admiral Graf Spee u ujścia La Platy). Ostatecznie w latach sześćdziesiątych skrył się całkowicie pod wodą (ostatni raz widziano go w 1965 roku). Obecnie znajduje się zapewne pod dnem rzeki.

SMS Königsberg jakiś czas po zatopieniu
Picture: Bundesarchiv via Wikipedia

Oprócz zachowanego chyba niezgorzej w słodkiej wodzie (chociaż niezbyt już dostępnego) kadłuba krążownika, w kilku miejscach świata znajduje się sporo pamiątek po nim. Przede wszystkim są to zdemontowane zaraz po zatopieniu działa, zachowane w Leopoldville i Stanleyville w Kongu, w Pretorii, Mombasie, Dar es Salaam, Kampali i Johannesburgu. Drobniejsze przedmioty, jak zastawa stołowa, łuski po pociskach i materiale miotającym, celownik torpedowy czy bandera trafiły do muzeów i domów prywatnych. W delcie zalega też wrak statku zaopatrzeniowego Somali, który wrósł z latami w piaszczystą łachę przy brzegu i porósł nawet drzewami, ale poza tym wydaje się nieźle zachowany.